Çocuklarda zihinsel gelişim ve beslenme

Beyin gelişimi büyük oranda yaşamın ilk yıllarında, özellikle anne karnında ve doğumdan sonraki ilk beş yılda hızlı olmak üzere, geç ergenlik dönemi sonuna dek devam eder. Burada gelişim, dünyayı beş duyu yoluyla algılayabilmeyi, düşünebilmeyi, hissedebilmeyi, hareket edebilmeyi ve belli şekillerde davranabilmeyi yöneten karmaşık bir komuta merkezinin oluşturulması demektir. Ayrıca insanın hayatı boyunca kullanacağı pek çok yetenek, öğrenme kapasitesi, çevresiyle ilişki kurma yeteneği ve karakteri de beyin gelişimine bağlı olarak büyük oranda bu dönemde şekillenir. Bu nedenle çocukların zihinsel gelişimiyle ilgili bilinçlenmek son derece önemlidir.

Çocukların zihinsel gelişiminde en başta genetik faktörler etkilidir. Buna ek olarak yeterli uyarana maruz kalma ve yeterli beslenmenin de konuyla birebir ilişkili olduğu bilinmektedir. Besin maddeleri beyindeki enzim sistemlerinin önemli bileşenleri olup, DNA sentezinden, nörotransmiter ve hormon metabolizmasına kadar pek çok noktada önemli rol oynar. Düzenli ve kaliteli öğünler tüketen çocukların konsantrasyon, kavrama, hatırlama, problem çözme gibi yetenekleri daha çok gelişir; çocuğun gündelik iletişiminden akademik başarısına kadar hayatı her anlamda beslenme ile bağlantılıdır. 

Zihinsel Gelişime Etki Eden Başlıca Besin Öğeleri

Çocuğun anne karnından başlayarak ergenliğinin sonuna kadar doğru şekilde beslenmesi önemlidir. İlk 6 ay anne sütüyle beslenme çocuğun ihtiyaç duyduğu tüm besinleri ona sağlar. Sonrasında ek besinlere geçiş yapsa da, 2 yıl boyunca anne sütünün tercih edilmesi faydalıdır. Çocukluk ve ergenlik dönemi de dahil, zihinsel gelişimini etkileyen ve alımına özellikle dikkat edilmesi gereken belli başlı besin öğeleri şu şekilde sıralanır: 

Demir: Demir, dikkat süresi, zeka, duyu ve algı fonksiyonlarının istenildiği gibi çalışması ile direkt ilişkilidir. Ayrıca oksijeni akciğerlerden vücudun diğer organlarına taşıyan hemoglobin molekülünün önemli bir parçası olması da, zihinsel gelişime etki eder. Çeşitli deneyler, yaşamın erken döneminde demirden yoksun kalmanın beyin fonksiyonlarını %27’ye kadar azalttığını, daha düşük IQ skorları, sosyal problemler ve dikkatsizlik gibi sorunlara yol açtığını ortaya koymuştur. 

•Yeterli demir alımı için çocukların tüm kırmızı etler, kuru baklagiller, koyu yeşil sebzeler, domates ve pekmez gibi yiyecekleri tüketmesi önerilir. Buğday, yulaf, arpa, çavdar, mısır gibi tahıllar da demir bakımından zengindir.

İyot: İyot, merkezi sinir sisteminin gelişimi için gerekli olan tiroid hormonlarının sentezi için gereklidir ve çocukların zihinsel gelişimini doğrudan etkiler. Eksikliği Dünya Sağlık Örgütü tarafından en yaygın önlenebilir beyin hasarı nedeni olarak kabul edilir. İyot yetersizliği saptanan beş yaşın altındaki çocuklarda IQ normale göre 7,4 puan daha düşüktür. Türkiye 1960 yılından beri hafif iyot yetersizliği olan bir bölge olarak belirlenmiştir. 

•İyot, Türkiye’de sofra tuzlarına eklenmektedir. Bunun yanı sıra deniz mahsulleri, pazı, kabak, kuru fasulye, şalgam, sarımsak, ıspanak ve soya fasulyesi ile süt, peynir ve yoğurt da iyot bakımından zengindir.

Çinko: Çinko, DNA-RNA sentezi, protein, yağ, karbonhidrat metabolizması gibi beyin gelişimini etkileyen çeşitli biyolojik süreçler için son derece önemlidir ve bu şekilde merkezi sinir sistemi gelişiminde önemli rol oynar. Çinko eksikliği zihinsel gelişimi, dikkat, aktivite, davranış ve motor gelişimdeki değişiklikler yoluyla etkileyebilmekte, çocukların nöropsikolojik fonksiyonlarında bozukluklara yol açabilmektedir.

•Et ve et ürünleri, özellikle karaciğer çinko bakımından oldukça zengindir. Ayrıca, deniz ürünleri, fındık, süt ve yumurta da, çinko alımı bakımından önemli besinlerdir. Tam tahıllar ve baklagillerde de bulunmasına rağmen, vücuda yararlılığı düşüktür. 

Mikrobesinler: Protein, folat, folik asit, A, B (özellikle B1, B6 ve B12) ve C vitaminleri, çoklu doymamış yağ asitleri (Omega 3 ve Omega 6), kalsiyum, manganez ve magnezyum, sodyum, selenyum gibi vitamin, mineral ve bileşenler de beynin doğru şekilde çalışması ve zihinsel gelişim üzerinde çeşitli şekillerde etki eder. Bunların bir kısmı direkt beyin fonksiyonlarında görev alırken, bir kısmı dolaylı yönlerden etkilidir. Eksiklikleri dil gelişiminde gerilikten, hafıza ve algı sorunlarına, konsantrasyon yetersizliğinden bağ ağrısı gibi semptomlara kadar çok çeşitli sonuçlar doğurur.

•Magnezyum, süt, balık, yeşil yapraklı sebzeler, buğday, yulaf, arpa, çavdar, mısır gibi tahıllar ve soya fasulyesinde, 

•Potasyum, et, süt, yoğurt, patates, baklagiller, greyfurt, ıspanak, brokoli, karpuz ve baklagillerde,

•Sodyum, tuz, süt ve süt ürünlerinde 

•Kalsiyum, süt ve süt ürünleri, buğday unu, susam, mısır unu, pirinç, kırmızı et, tavuk eti, yumurta, balık, badem, kuru fasulye, bezelye ve ıspanakta,

•Selenyum, patates, yumurta, ay çekirdeği, hindi, tavuk ve tam tahıllarda,

•Folat ve folik asit, mercimek, ıspanak, Brüksel lahanası, kuşkonmaz, turunçgiller, buğday, avokado, ciğer, yumurta ceviz, fındık gibi pek çok farklı besinde,

•Çoklu doymamış yağ asitleri, fındık, ceviz, soya fasulyesi yağı, keten tohumu gibi bitkisel kaynaklı yağlarda ve balık yağında bulunur.

•Protein için çocukların başlıca et, tavuk, hindi, sakatat, balık, deniz ürünleri, süt, yoğurt, kefir, peynir gibi süt ürünleri ile yumurta tüketmeleri sağlanmalıdır. Protein gereksiniminin yarısı bunlar gibi kaliteli hayvansal proteinlerden karşılanmalıdır.

•A vitamini ciğer, yumurta, balık yağı, süt, tereyağı, peynir, yoğurt, ıspanak, maydanoz, mercimek, pırasa, kabak, havuç, patates, brokoli, pazı gibi yiyeceklerde,

•B1 vitamini yumurta, balık, yulaf, tam buğday unu, soya fasulyesi, süt, havuç, kereviz, lahana, kuşkonmaz, Hindistan cevizi, nar, mısır, pirinç, muz, greyfurt, limon, turp gibi pek çok hayvansal ve bitkisel gıdada, 

•B6 vitamini kırmızı et, ciğer, böbrek, kuru baklagiller, tam buğday unu, kepek ekmeği, pirinç gibi tahıl ve tahıl ürünleri başta olmak üzere, muz, avokado, ıspanak, sarımsak, havuç gibi meyve ve sebzelerde,

•B12 vitamini et, süt ve süt ürünleri ile yumurta ve balıkta bulunur. B12 vitamini bitkisel besinlerde bulunmaz.

•Son olarak C vitamini ise turunçgiller, çilek, kivi, böğürtlen, kuşburnu, domates, lahana, patates, ıspanak, marul, biber gibi pek çok meyve ve sebzeden alınabilir.

Doğru Beslenme Örüntüsü Ve Öğün Sayısı

Doğru besinleri tüketmenin yanı sıra, doğru beslenme örüntüsünü sağlamak da zihinsel gelişimi etkiler. Çocuğun düzenli 3 öğünü aksatmadan yemesi önemlidir. Özellikle kahvaltının beynin gelişiminde büyük rol oynadığı kanıtlanmıştır.  Ayrıca araştırmalar, evde hazırlanan yemekleri tüketen çocukların akademik başarılarının ve IQ skorlarının, şekerli gıdalar, tuzlu atıştırmalıklar, fast-food gibi düşük kaliteli yiyecekleri aşırı tüketen çocuklara göre daha yüksek olduğunu da ortaya koymuştur.

Sağlıkla kalın.

Kaynaklar:

http://www.cshd.org.tr/uploads/pdf_CSH_149.pdf

https://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/A%209.pdf

https://sbu.saglik.gov.tr/Ekutuphane/kitaplar/B%202.pdf

http://www.jret.org/FileUpload/ks281142/File/38a.ayse_meydanlioglu.pdf

http://pedgastro.org/icerik/beskenme-rehberi-1.PDF

http://ismek.ibb.gov.tr/ismek-el-sanatlari-kurslari/webedition/File/ekitap/cocuk/COCUK.PDF

01.07.2020